De laatste tijd is de schijnbare tegenstelling tussen landbouw en natuur prominent aanwezig in de Vlaamse media. Nochtans kunnen beide hand in hand gaan. Natuur kan landbouw versterken dankzij natuurlijke plaagbestrijding, bestuiving, een hogere waterbeschikbaarheid, enzovoort. Daarnaast kan, in bepaalde gebieden, natuurinclusieve landbouw een buffer vormen tussen natuurgebieden en meer intensieve landbouwvormen. Recent bracht de Operationele Groep ‘FoodForward’ een leidraad uit voor land– en tuinbouwers die aan de slag willen met (principes uit) de voedselbosbouw in een Vlaamse context. Het draaiboek bevat theoretische en praktische info, inspirerende ontwerpcases en een kosten-batenanalyse die verschillende scenario’s doorrekent.

Op het snijvlak van landbouw & natuur

In een voedselbos werkt de landbouwer samen met de natuur om voedsel te produceren, maar is ook ruimte voor andere ecosysteemdiensten: biodiversiteit, beleving (bv. educatie, rondleidingen), koolstofopslag, … Voedselbossen kunnen aanvullend in de bedrijfsvoering worden opgenomen of centraal staan in het landbouwbedrijf en zowel op een romantische als een meer rationele (vaak rijvormige) manier ingericht worden. In elk geval gaat er heel wat voorbereiding vooraf aan de effectieve aanplant en uitbating. Het draaiboek biedt een uitgebreide leidraad om de lezer hierin stap voor stap te begeleiden.

Ontwerp, aanleg en beheer

Voedselbossen zijn meerlagige polyculturen waar externe inputs zoals meststoffen en gewasbestrijdingsmiddelen vermeden worden. De basis voor een geslaagd project is een gezonde bodem met veel aandacht voor de juiste plant op de juiste plek. Het hoofdstuk ’Ontwerp, aanleg en beheer’ start met het opstellen van het visie en het vastleggen van enkele doelstellingen, omdat deze in grote mate  het verdere proces bepalen. Daarna komen ook de zoektocht naar grond, de analyse van de standplaats en de omgeving met aandacht voor bodem, water, klimaat, reliëf, enzovoort, en het ontwerpproces zelf aan bod. Je krijgt heel wat relevante achtergrondbagage en praktische tips mee om zelf aan de slag te gaan.

Wetgeving

Omdat in een voedselbos ruimtelijke ordening, voedselveiligheid, en zowel landbouw– als natuurwetgeving samenkomen, wordt een volledig hoofdstuk gewijd aan deze aspecten. Je komt er onder meer te weten hoe de  wetgever omgaat met bomen en struiken op landbouwgrond en hoe je als landbouwer kan vermijden dat jouw perceel niet meer als landbouwgrond maar als bos beschouwd wordt. Dat laatste kan immers belangrijke implicaties hebben, maar wordt vermeden door het perceel te registreren als boslandbouwsysteem in de verzamelaanvraag. Verder vind je er antwoorden op vragen als: ‘Welke vergunningen heb ik nodig voor het inrichten van een poel of serre?’, ‘Mag ik voedselproducten verwerken en verkopen op mijn bedrijf?’ of ’Wat met het gebruik van (invasieve) exoten?’.

Inspiratie uit de praktijk

In de loop van het project werden vier inspirerende ontwerpcases uitgewerkt. In het Vels Voedselboske lag de focus op noten, peren en bessen voor hoevezuivel op een bestaand gemengd melkveebedrijf. Als tweede komt een meer romantisch voedselbos aan bod waar de productie van noten, (klein)fruit, kruiden, honing, groenten en paddenstoelen hand in hand gaan met beleving (toerisme, educatie en therapie). Op de Veldark lag de focus op productie en educatie, en moest het ontwerp rekening houden met erosieproblematiek op het hellende terrein. Als laatste kwam een voedselbos als onderdeel van de CSA-boerderij Grassroots aan bod. De voedselbosoogst (vnl. bessen en noten) zullen er complementair zijn aan het huidige aanbod van groenten en kruiden. Ook zullen de houtige teelten beschutting bieden aan leghennen en snippers produceren die op de paden gebruikt kunnen worden. Voor elke van de cases komen verschillende scenario’s aan bod en wordt gewezen op specifieke aandachts– of knelpunten.

 
Verdienmodellen

Tot slot behandelt het draaiboek diverse verdienmodellen en geeft het een overzicht van beschikbare steunmaatregelen. Daarnaast werd een kosten-batenanalyse van een fictief voedselbos uitgevoerd. Hiervoor werden verschillende scenario's onderzocht met betrekking tot eigen of uitbestede arbeid, het gebruik van overheidssteun, het aanbieden van verbredende activiteiten en de verkoop van verse of verwerkte producten. Hieruit blijkt dat de meeste scenario’s rendabel waren, dat zelfpluk de rendabiliteit verhoogde, dat verbredende activiteiten (zoals workshop en rondleidingen) een goed idee zijn en dat het aanvragen van steunmaatregelen (bijvoorbeeld voor aanplant, het aanleggen van een poel) de investeringskosten sterk kunnen drukken.

Het volledige draaiboek en de kennisfiche kosten-batenanalyse voedselbos zijn te vinden op https://www.agroforestryvlaanderen.be/nl/projecten/FoodForward.

Meer info?
Jolie Bracke
E-mail: jolien.bracke@ilvo.vlaanderen.be
Tel: +32 9 272 26 94 

Dit onderzoek werd uitgevoerd in het kader van de Operationele Groep FoodForward. FoodForward was een samenwerking tussen ILVO, HOGENT, BOS+, Food Forest Institute en een aantal voedselbosboeren: Forest Farm, Eetbos Deinze, De Woudezel en Het Polderveld.